کاروانسرای خانات در ضلع شمال‌شرقی میدان امین‌السلطان در محدوده بازار تهران با قدمتی بیش از 200سال، تنها کاروانسرای درون شهری تهران محسوب می‌شود که از سرنوشت ناخوشایندی که دامنگیر اغلب کاروانسراها شده نجات یافته و با همکاری شماری از هنرمندان و معماران ایرانی به سوی تجربه دوره‌ای دیگر سوق داده شده است. به گفته رضا بزرگمهر، یکی از طراحان فعال در این پروژه، این کاروانسرا دارای ویژگی‌های بسیار غنی و شاخص معماری است که در مساحتی 10 هزار متری بنا شده است.
کاروانسرای خانات پس از پشت‌سر گذاشتن تاریخی پر فراز و نشیب در سال 1382 پس از بررسی‌های کارشناسانه سازمان میراث فرهنگی در فهرست آثار ملی ثبت شد. علاوه بر جاذبه‌های تاریخی و فرهنگی این بنا، طرح ایجاد مرکز خرید، سفره‌خانه سنتی و مکانی برای اجرای کنسرت‌ها آن را بیش از پیش برای گردشگران و بازدیدکنندگان جذاب می‌سازد.
کاروانسرای بازسازی شده خانات تا چندی دیگر در محور تاریخی- فرهنگی تهران افتتاح می‌شود. از همین رو با رضا بزرگمهر، یکی از مهندسان معمار که در طراحی این پروژه مشارکت داشته گفت‌و‌گو کرد‌ه‌ایم.
- با توجه به مطالعاتی که در زمینه معماری کاروانسراها داشتید، اینگونه معماری را تا
چه حد قابل تقلید و اشاعه می‌دانید؟
کاروانسراها یادگار‌های ارزشمندی از معماری ایرانی به‌شمار می‌روند. با توجه به رونق تجارت و گردشگری غرب و شرق در عهد صفوی، می‌توان این دوره را دوره اوج احداث کاروانسراها در نظر گرفت. البته با توجه به نوع معماری کاروانسراها که عمدتا در مساحت‌های زیاد انجام می‌گرفته و فضای زیادی برای حیاط آن اختصاص می‌یافته، اشاعه اینگونه معماری در فضای ساخت‌و‌ساز کنونی ایران از لحاظ اقتصادی چندان مقرون به‌صرفه به‌نظر نمی‌رسد اما بازسازی کاروانسرا‌های موجود و مرمت آنها گامی مؤثر در جهت حفظ معماری منحصر به فرد آنهاست.
- با توجه به طرح یونسکو برای احیای کاروانسرا‌های جاده ابریشم(یارانه‌ای که در این خصوص به ایران اختصاص یافته)گمان می‌کنید کشورمان تا چه اندازه در این راستا موفق بوده است؟
در این مورد مساعدت و تلاش مسئولان و متولیان فرهنگی کشور بسیار حائز اهمیت است. این در حالی است که در چند سال اخیر تلاش‌های قابل توجهی در این راستا انجام شده که از جمله آنها می‌توان به طرحی اشاره کرد که در آن الگوی احیای کاروانسرای مادرشاه اصفهان و تبدیل آن به هتل عباسی در مورد دیگر کاروانسراها از جمله کاروانسرا‌های کرمان و شیراز اجرا شود.
- در مواردی همچون کاروانسرای وکیل در کرمان، وجود کاروانسرا در بافت مرکزی شهر عمدتا به‌عنوان یک عامل تهدید تلقی شده است. نظر شما در این زمینه چیست؟
متأسفانه در مورد کاروانسرای وکیل در کرمان در راه مرمت و بازسازی آن مشکلاتی ایجاد شد که بخشی از آنها از همین عامل تهدید خواندن کاروانسرا در بافت مرکزی شهر ناشی می‌شد. بنا بود این کاروانسرای 2 طبقه و 120 حجره‌ای که همانند کاروانسرای خانات در دوره قاجار بنا شده به یکی از زیبا‌ترین هتل‌های سنتی تبدیل شود. حتی مراحل شناسایی و آسیب‌شناسی آن هم انجام شد. اما مشکلات متعدد این پروژه را به حال تعلیق درآورد. البته در مورد خانات هم با توجه به واقع شدن این کاروانسرا در بافت تجاری و بازار تهران، موانعی وجود داشت که با کوشش مالک شخصی کاروانسرا و برخی هماهنگی‌های انجام شده توسط شهرداری و سازمان میراث فرهنگی از میان برداشته شد.
- کدام کاروانسرای موجود در ایران را به‌عنوان بهترین نمونه‌های معماری کاروانسرا می‌توانید نام ببرید؟
همانطور که می‌دانید اغلب کاروانسرا‌های باقی‌مانده در کشورمان متعلق به دوره صفوی و بعد از آن است. به‌طور کلی کاروانسرا‌های حیاط‌دار که از لحاظ جغرافیایی در مرکز ایران بنا شده‌اند، جزء بهترین، مهم‌ترین و در عین حال زیبا‌ترین کاروانسرا‌های کشور هستند. البته یکی از کاروانسراها که تاریخ احداث آن به دوره ساسانی بازمی‌گردد و در عهد صفوی و قاجار بازسازی شده، کاروانسرای «دیر گچین» در قم است که تنها کاروانسرای دارای مسجد، محراب و حمام در ایران قلمداد می‌شود.
- به عقیده شما بازسازی کدام کاروانسرا موفق‌تر بوده است؟
از نظر من مجموعه سعد‌السلطنه در بازار قزوین یکی از نمونه‌های خوب مرمت کاروانسرا‌هاست. این کاروانسرا بزرگ‌ترین کاروانسرای درون شهری ایران شامل چند سرا، حمام، بازار و تیمچه است. گفتنی است در مرمت این بنا سعی شده مواردی نظیر استفاده از آجر با ملات گچ، آجرکاری و کاشیکاری و همچنین تزئینات چوبی در و پنجره‌ها رعایت شود.
- طراحی کاروانسرای خانات به چه صورت انجام می‌شود؟
در بازسازی این کاروانسرا مطالعات زیادی انجام شده و هدف اصلی حفظ بافت و معماری قدیمی این کاروانسرا در عملیات مرمت است. در طراحی حجره‌ای که زیر نظر من انجام می‌شود، برای پوشش دیوار‌ها از کاه‌گل و آجرشکسته استفاده شده و شکل نورپردازی، تلفیق رنگ‌ها و دیگر مصالح به کار رفته در چیدمان داخلی حجره‌ها به‌گونه‌ای است که با معماری دوره احداث بنا مطابقت دارد.
برای نمونه، تخت‌های چوبی سنتی، گلیم و گبه و اشیای قدیمی در چیدمان داخلی حجره‌ها مورد استفاده قرار گرفته است. حتی در طراحی آب‌نما هم تلاش شده مصالح به‌کار رفته با بافت مجموعه همخوانی داشته باشد. همچنین یک رستوران سنتی در پروژه افتتاح خواهد شد که طراحی داخلی آن با توجه به الگو‌های مهمانپذیری زمان احداث بنا انجام شده و حتی پوشش خدمه آن هم مطابق با همان دوره خواهد بود.
علاوه بر این قسمتی از حیاط مجموعه هم به یک سن برای برگزاری جشن‌ها و کنسرت‌ها تبدیل شده است. از آنجایی که مساحت زیادی از حیاط مرکزی در معرض تابش نور خورشید است، سایبان‌هایی برای این بخش طراحی شده که رنگ و بافت آنها با مجموعه همخوانی کامل دارد. همچنین برای سرویس بهداشتی، پوششی از چوب طبیعی در نظر گرفته شده است که بین نمای این قسمت با کل مجموعه هماهنگی ایجاد می‌کند.
- به‌نظر شما کاروانسرای خانات پس از بازسازی تا چه حد در جذب گردشگر مؤثر خواهد بود؟
با توجه به برنامه‌ریزی‌های انجام گرفته به‌نظر می‌رسد که کاروانسرای خانات به یکی از مهم‌ترین جاذبه‌های گردشگری تبدیل شود چرا که تنها کاروانسرای احیا شده در تهران به‌شمار می‌رود که علاوه بر بعد تاریخی و فرهنگی، برای بازدیدکنندگان و گردشگران کاربری تجاری هم خواهد داشت.
- به‌طور کلی شما موافق تعیین کاربریهای تجاری(مرکز خرید، رستوران و...) برای آثار تاریخی همچون کاروانسراها هستید؟
همانطور که می‌دانید تجارت و انبار کالا در گذشته هم در مورد کاروانسراها وجود داشته است. اما در زمان حاضر اضافه کردن کاربریهای تازه به این مجموعه‌ها، این بنا‌ها را برای بازدیدکنندگان جذا‌ب‌تر می‌کند و در عین حال موجب رونق این اماکن می‌شود.
